Napięcia i spory czasu powstania styczniowego

Należy tu podkreślić fakt, że Bismarckowskie Prusy, które właśnie przystąpiły do budowy zjednoczonych pod swymi auspicjami Niemiec, nie chciały dopuścić do tworzenia czegokolwiek, co Polacy mogliby uznać za zaczątek swej narodowej siedziby, a po drugie niepokojąca dla tego kraju mogła być możliwość zbliżenia francusko-rosyjskiego, które mogłoby utrudnić realizację niemieckiej polityki. W tym kontekście sprawa polska była czymś, co oba kraje mogło doskonale poróżnić i kwestia ta została użyta natychmiast po wybuchu powstania. W związku z tym warto też wspomnieć zawartą pomiędzy Prusami a Rosją w lutym 1863 r. „Konwencję Alvenslebena”, której konsekwencje wykroczyły znacznie poza zapisaną w niej współpracę wojskową na granicy prusko-rosyjskiej.
Czy polskie elity zdawały sobie sprawę z mogącej się odbywać za naszymi plecami dyskretnej gry sił, trudno powiedzieć. W każdym razie, jeżeli taka wiedza gdzieś była, to nie wpłynęła na proces wydarzeń. Można powiedzieć, że w kwestii postawy względem wypadków w Warszawie wytworzyły się dwa punkty widzenia, które określamy mianem obozu „białych” i „czerwonych”. Najogólniej mówiąc, pierwsi byli zwolennikami etapowych działań zmierzających do powolnego odbudowywania autonomii na różnych polach oraz prowadzenia pracy u podstaw. Drudzy, zapatrzeni w europejskie rewolucje, szukali rozwiązania na drodze walki zbrojnej i na jej potrzeby tworzyli szeroko zakrojoną konspirację. Bez wątpienia kluczowa tu była postawa władz rosyjskich, które za najskuteczniejszą metodę rozwiązywania problemów uważały… knut oraz przeprowadzoną w sposób zupełnie nieprzemyślany przez Aleksandra Wielopolskiego „brankę”, czyli pobór do wojska rosyjskiego. Jeżeli mielibyśmy szukać pozytywnych stron działalności tego polityka, który powoli odzyskiwał niektóre instytucje na rzecz Polaków, to tym posunięciem zmarnotrawił wszystko, co uczynił do tej pory. Warto nadmienić, że to jedyny chyba fakt w naszej historii, kiedy polityk działający pod szyldem polskiej władzy dokonał poboru Polaków do obcego wojska. W tych okolicznościach w zimowe noce stycznia 1863 r. znakomita część patriotycznie usposobionej młodzieży uciekła do lasów, dając początek zbrojnemu powstaniu.
Konteksty
W odróżnieniu od 30 lat wcześniejszej wojny Królestwa Polskiego z Rosją, w wypadku powstania styczniowego nie możemy dyskutować o jego szansach. Oczywiście jego przywódcy próbowali konflikt umiędzynarodowić i nadać mu cechy rewolucji społecznej, która być może byłaby atrakcyjna np. dla ludu rosyjskiego. Tego typu rachuby, podobnie jak kilkadziesiąt lat wcześniejsze kalkulacje Kościuszki na ten temat, nie wyszły poza sferę deklaracji. Podobnie jak kwestia zainteresowania sprawą polską mocarstw zachodnich. Trzeba w tym miejscu przyznać, że powstanie spotkało się z pozytywnym oddźwiękiem u części społeczeństw zarówno zachodnioeuropejskich, jak i u co bardziej rewolucyjnie nastawionych Rosjan, stąd stosunkowo duży udział ochotników zagranicznych w szeregach powstańczych. O niektórych z nich polskie społeczeństwo pamięta do dziś. Jedną z form pamięci jest np. istniejąca we Wrocławiu na Sępolnie ulica Francesca Nullo, o której kiedyś wspomniał papież Jan XXIII pochodzący z prowincji Bergamo, podobnie jak ten włoski rewolucjonista, a jednocześnie powstańczy generał. Według niektórych komentatorów Ojciec Święty, używając wówczas określenia „polski Wrocław”, zapoczątkował proces normalizacji organizacji kościelnej na ziemiach zachodnich po II wojnie światowej. W każdym razie na pewno ówczesnym władzom polskim dało to pretekst do postawienia mu stojącego do dziś na Ostrowie Tumskim pomnika.
Wydawało się, że topiąc we krwi i represjach powstanie, Rosja pogrzebała sprawę polską na zawsze. Na szczęście dla nas pewne procesy światowe oraz siła żywotna narodu w połączeniu z czasem zaczęły działać na naszą korzyść.
Powstanie się skończyło, ale za nim szła nowa epoka.