O mądrym patriotyzmie

Miał 17 lat, gdy wybuchła II wojna światowa. Jako noszowy uczestniczył w obronie swojego miasta rodzinnego, Warszawy.
Młodość w walce
Po klęsce, jak całe jego pokolenie, musiał przerwać edukację (okupanci zlikwidowali szkoły średnie i wyższe), więc podjął pracę w Polskim Czerwonym Krzyżu. Rok po wybuchu wojny trafił do obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie omal nie umarł. Na szczęście dzięki staraniom pracodawcy po sześciu miesiącach został zwolniony.
Miał wtedy 19 lat. Musiał zdecydować, co dalej. Doświadczenie obozowego piekła nie złamało jego woli oporu. Włączył się w działalność konspiracyjną, został żołnierzem Armii Krajowej i redaktorem prasy podziemnej, angażował się w pomoc więźniom politycznym oraz eksterminowanym przez hitlerowców Żydom. Równocześnie studiował na działającym tajnie Uniwersytecie Warszawskim.
W 1944 r. uczestniczył w powstaniu warszawskim (awans do stopnia podporucznika, odznaczenie krzyżem walecznych), a po jego klęsce kontynuował działalność konspiracyjną.
Gdy skończyła się wojna i Związek Sowiecki wprowadzał w Polsce komunistyczną dyktaturę, Bartoszewski miał 23 lata. Wrócił na studia, a jednocześnie przyłączył się do opozycyjnego wobec komunistów Polskiego Stronnictwa Ludowego. Jak wiele osób walczących wtedy o wolność i demokrację – został aresztowany. Oskarżony o szpiegostwo spędził w więzieniu sześć i pół roku. Wyszedł w sierpniu 1954 r.
Praca organiczna
Znów musiał zdecydować, co dalej. Przeżył piekło Auschwitz, widział zagładę swojego miasta i śmierć setek tysięcy jego mieszkańców, doświadczył koszmaru stalinowskiego prześladowania. Powie potem: „Wyszedłem z więzienia, mając 32 lata, a czułem się właściwie emerytalnie dojrzałym człowiekiem”.
Na przekór temu poczuciu i niewielkim możliwościom działania w komunistycznym kraju rozpoczął bardzo intensywną pracę organiczną.
Mimo iż nigdy nie zdołał skończyć studiów, przerwanych najpierw przez powstanie warszawskie, a potem przez więzienie, podjął badania nad wojną i okupacją, publikował kolejne prace na ten temat, prowadził wykłady na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
Od 1957 r. współpracował też z „Tygodnikiem Powszechnym”, niezależnym od władzy, choć skazanym na ingerencje komunistycznej cenzury, opiniotwórczym medium katolickim. Napisał w sumie ok. 50 książek i blisko 1500 artykułów.
Był krytyczny wobec komunistycznego reżimu i angażował się w nielegalne działania niepodległościowe. W odwecie władze objęły go zakazem druku i poddały innym represjom. Jednak szykany nie powstrzymały go od dalszych działań. W 1980 r. przyłączył się do ruchu Solidarności, a po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 r. został internowany.
Po zwolnieniu na blisko dekadę wyjechał do Bawarii. Mimo braku ukończenia studiów uniwersytet w Monachium zaoferował mu posadę profesora wizytującego. Bartoszewski stał się nieformalnym łącznikiem między polską opozycją a elitami politycznymi i społecznymi RFN.
Gdy w 1989 r. padł komunizm, miał 67 lat. Ale nie zamierzał iść na emeryturę. Aż do śmierci w 2015 r. (w wieku 93 lat) pozostawał tak aktywny na różnych polach, że trudno wymienić choćby część stanowisk, które piastował. Najważniejsze z nich to: minister spraw zagranicznych, pełnomocnik premiera ds. dialogu międzynarodowego, przewodniczący Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej.