Szczęśliwe rodziny

Wojciech Iwanowski: Panie Dyrektorze, jakie cele postawiono przed Instytutem Pokolenia?
Michał Kot: Podstawowym celem Instytutu Pokolenia jest badanie przemian i procesów społecznych w obszarze rodziny, demografii i więzi społecznych oraz szukanie rozwiązań problemów związanych z demografią.
Jak wygląda demografia naszego kraju wśród innych państwa Europy i świata?
Przez ostatnie półwiecze dzietność wyraźnie spadła, a Polska niestety wpisuje się w te trendy. Wcześniej w Polsce na jedną kobietę przypadało średnio mniej więcej troje dzieci, dziś to ok. 1,4, a nawet trochę mniej. Generalnie wskaźnik dzietności w krajach Europy mieści się w przedziale od ok. 1,2 do ok. 1,8.
Czyli sytuacja demograficzna wygląda następująco: spadł poziom dzietności przy jednoczesnym wydłużeniu długości życia. Oznacza to znaczącą dynamikę starzenia się społeczeństw. Od czasu, kiedy gromadzone są dane, nie było takiej sytuacji, że liczba osób starszych zbliża się do liczby osób w wieku produkcyjnym. Taką tendencję zaś obserwujemy obecnie w społeczeństwach rozwiniętych – w krajach Europy Zachodniej, a także w Japonii i Korei Południowej.
Analizując szczegółowo mapę Europy: w największym kłopocie jest Ukraina – trwa tam wojna, inflacja, masowa migracja… Nasz zachodni sąsiad – Niemcy – ma wskaźnik dzietności na poziomie podobnym do naszego, nawet mimo masowej migracji zarobkowej do tego kraju. Dotychczasowym liderem była Francja, która podobnie jak Niemcy ratowała swoją demografię masową migracją.
Jednak obecnie prymusem w całym zestawieniu europejskim są Czesi, gdzie wskaźnik dzietności jest zdecydowanie wyższy niż w Polsce i już przekroczył 1,8. Ale niestety nawet w Czechach poziom dzietności nie gwarantuje zastępowalności pokoleń (przypominam, że powinno to być ok. 2,1 dziecka na kobietę).

To na pewno jeden z ważniejszych, często niedocenianych elementów programu 500+. Otóż wcześniej większość propozycji adresowanych do rodzin zakładała, że rodzina jest nieodpowiedzialna i należy przekazywać jej usługi, a nie środki finansowe. Jeśli już ma to być subwencja finansowa, to celowa, tj. przeznaczona jedynie na określone działania. Tymczasem w obecnym kształcie państwo uznaje, że rodzina jest podmiotem odpowiedzialnym, racjonalnie operującym budżetem, i dlatego pozostawia rodzicom swobodę w wydatkowaniu środków.
Sam efekt demograficzny programu 500+ można opisać liczbowo. Według ostrożnych wyliczeń w latach 2016–2019 urodziło się 100 tys. więcej dzieci niż gdyby nie było tego wsparcia finansowego dla rodzin. W kolejnych latach efekt ten został zaburzony ze względu na zdarzenia, które zrywają ciągłość procesów społecznych: pandemię Covid-19 i wojnę na Ukrainie. Jest jeszcze jeden bardzo istotny wpływ programu. Program 500+ skierował strumień pieniędzy do tzw. Polski B. On w pewien sposób zmienił paradygmat rozwoju Polski, który do tej pory zorientowany był na największe metropolie. Kiedy mówimy o podziale Polski na Polskę A i Polskę B, warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt. Dane z ostatniego spisu powszechnego (2021) wskazują, że rośnie tzw. wielka piątka – pięć największych metropolii: Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań i Trójmiasto (wraz z tzw. „obwarzankami” – miejscowościami otaczającymi duże miasta). Z dużych miast jedynie Łódź wyraźnie traci mieszkańców. Warto jednak zwrócić uwagę na pewien czynnik tej wielkomiejskiej migracji. Zdecydowanie częściej do dużych metropolii migrują kobiety. To powoduje nierównowagę płci w dużych miastach i w mniejszych miejscowościach, co nie pozostaje bez wpływu na dzietność.
Oczywisty jest fakt, że aby powstała rodzina, to ci młodzi ludzie muszą po prostu się spotkać. Istotne są jednak również aspiracje społeczne inne dla mniejszych miejscowości i dla dużych metropolii.
Według badań Polacy uważają posiadanie rodziny za warunek szczęścia. O jakiej rodzinie, według Państwa badań, marzą Polacy?
Niezmiennie od wielu lat Polacy w swojej hierarchii wartości najwyżej stawiają rodzinę. Na dalszych miejscach jest zdrowie, relacje ze znajomymi i otoczeniem. Ponad 90% Polaków, wskazując na idealny model rodziny, wymienia męża, żoną i dwójkę lub trójkę dzieci. Do tego pragnie posiadać domek na przedmieściu i psa. Takie są aspiracje i marzenia ogromnej większości naszego społeczeństwa. Warto tu wspomnieć o obrazie rodzin wielodzietnych w społeczeństwie.
On również ulega zmianie. Przez wiele lat rodziny wielodzietne były postrzegane jako patologiczne. Na szczęście to zaczyna się zmieniać i duże rodziny powoli stają się synonimem sukcesu życiowego, swoistego prestiżu. Dużą rolę w zmianie myślenia odegrały działania Związku Dużych Rodzin „Trzy Plus”. Ale jestem też przekonany, że program 500+ pomógł odczarować niekorzystny obraz rodzin wielodzietnych i nie są one już postrzegane jako patologiczne, ubogie, będące na marginesie społecznym.
W szybko zmieniającym się świecie zmianom ulega również model rodziny. Jak Europejczycy postrzegają dzietność?
Zdecydowanie afirmatywnie. Na Zachodzie, szczególnie we Francji, wielodzietność postrzegana jest jako wyznacznik sukcesu życiowego. Tam kilkoro dzieci mają właśnie rodziny lepiej sytuowane czy te wywodzące się z tzw. wyższych sfer. Mówiąc wprost: jeśli ktoś ma wiele dzieci, to sobie w życiu poradził. Owszem, istnieje tzw. prąd antynatalistyczny związany ze środowiskami proekologicznymi. Jest on jednak, szczególnie w naszym kraju, marginalny.
Obecnie prowadzą Państwo badania na temat kobiet, które nie posiadają potomstwa.
Badania są jeszcze w trakcie realizacji.