Spotkanie gotyku z tradycją bizantyńsko-ruską
Wystrój soboru Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy, czyli katedry prawosławnej we Wrocławiu,
stworzony przez Adama Stalony-Dobrzańskiego i Jerzego Nowosielskiego to doskonały przykład przeniesienia
wschodniej tradycji sztuki sakralnej do gotyckich wnętrz charakterystycznych dla Kościoła zachodniego.
ANNA SIEMIENIEC
Wrocław
Matka Boża Włodzimierska, Adam Stalony-Dobrzański, polichromia,
lata 70. XX w., sobór Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy
we Wrocławiu
FOT. JOLANTA ŁAPINKIEWICZ
Dolnośląski Wojewódzki Konserwator Zabytków 17 czerwca 2024 r. wpisał do rejestru zabytków witraże, polichromie i mozaiki Adama Stalony-Dobrzańskiego wykonane dla katedry prawosławnej pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy we Wrocławiu. To niezwykle istotna decyzja, wynikająca z uznania ponadczasowej wartości sztuki tego artysty, chęci zabezpieczenie jej przed zniszczeniem oraz zachowania dla potomnych.
Adam Stalony-Dobrzański (1904–1985) to prawosławny artysta z Krakowa (szerzej opisany w marcowym numerze „Nowego Życia”), który swoją dojrzałą twórczość poświęcił sztuce sakralnej. Tworzył całościowe koncepcje wystrojów wnętrz sakralnych – polichromie, witraże, mozaiki – dla cerkwi prawosławnych, kościołów katolickich, a także dla kościoła protestanckiego. Razem z Jerzym Nowosielskim istotnie wpłynął na obraz sztuki cerkiewnej II połowy XX w. w Polsce, a jednocześnie przyczynił się do renesansu bizantyńsko-ruskiej ikonografii. Upowszechniając formę witraża jako elementu wystroju wnętrza cerkwi, poszerzył tradycję sztuki chrześcijańskiego Wschodu, w materii
szkła i ołowiu odnajdując medium do wyrażenia tajemnicy ikony.
Szlak wrocławskich ikon
Badając powojenną sztukę sakralną Wrocławia, do której zaistnienia przyczynili się właśnie Stalony-Dobrzański i Nowosielski, można by wykreślić na mapie ulic „szlak wrocławskich ikon” wiodący przez świątynie obrządku wschodniego. Jednakże w mieście, którego architektura sakralna zdominowana jest przez zachodnioeuropejski gotyk, na próżno szukać cebulastych kopuł, tak charakterystycznych dla cerkwi prawosławnych czy greckokatolickich. Spowodowane jest to wyjątkową historią powojennego Wrocławia, miasta Ziem Odzyskanych, w którym po 1945 r. doszło do prawie całkowitej wymiany ludności. Nastąpiło wówczas kulturowe spotkanie Zachodu ze Wschodem – spotkanie gotyku, renesansu czy baroku z tradycją bizantyńsko-ruską. Spotkanie, które dokonało się poprzez artystów – malarzy ikon i teologów.
Wskutek powojennych przesiedleń, zwłaszcza akcji „Wisła”, na tereny Dolnego Śląska oraz do Wrocławia przewieziono wysiedloną ze wschodnich terenów Polski ludność wyznania prawosławnego. Pojawiła się wówczas potrzeba utworzenia dla niej parafii oraz dopasowania wnętrz świątyń do wschodniego obrządku liturgicznego. Zazwyczaj tworzącym się parafiom przydzielano kościoły rzymskokatolickie lub protestanckie, których architektura i wyposażenie znacznie różniły się od architektury i wystroju cerkwi.
Z prośbą o adaptację tych świątyń na potrzeby wschodniej liturgii zwrócono się do Stalony-Dobrzańskiego i Nowosielskiego, prawosławnych artystów z Krakowa. Zaproszeni do Wrocławia przez bp. Bazylego (Doroszkiewicza), od 1961 r. ordynariusza diecezji wrocławsko-szczecińskiej, przynieśli ze sobą doświadczenie sztuki chrześcijańskiego Wschodu – doświadczenie malarstwa ikonowego. Dzięki nim ikona zaistniała w dwóch wrocławskich świątyniach prawosławnych: katedrze prawosławnej pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy przy ul. św. Mikołaja 40 oraz cerkwi pw. św. św. Cyryla i Metodego przy ul. św. Jadwigi 15 na Wyspie Piaskowej.
Katedra prawosławna
Na początku lat 60. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny rozpoczął starania o przejęcie gotyckiego kościoła pw. św. Barbary przy ul. św. Mikołaja we Wrocławiu i utworzenie w nim katedry prawosławnej, co nastąpiło 15 czerwca 1963 r. O przystosowanie świątyni do kultu wschodniego i dekorację wnętrza poproszono właśnie Stalony-Dobrzańskiego i Nowosielskiego oraz architekta Aleksandra Grygorowicza. Do zespołu w kolejnych latach dołączył malarz Bolesław Oleszko. Projekt aranżacji i wystroju wnętrza został opracowany w 1963 r.
Ostatecznie był wielokrotnie modyfikowany i został zrealizowany jedynie częściowo w latach 1963–1976. Chociaż Stalony-Dobrzański i Nowosielski współtworzyli w jednej przestrzeni, to podział prac między nimi, który możemy zauważyć choćby na przykładzie katedry prawosławnej we Wrocławiu, świadczy o wzajemnej świadomości mocnych i słabych stron każdego z artystów. Nowosielski jest bardziej malarski, operuje plamą barwną i kolorem – w katedrze zajmuje się polichromią i ikonami do ikonostasu. Natomiast Stalony-Dobrzański posługuje się mocną, wyrazistą kreską, która pozwoliła mu na rozwinięcie dojrzałej wizji artystycznej w witrażu. Chociaż dla wrocławskich cerkwi wykonuje również polichromie, w których sceny figuralne przeplatane są licznymi tekstami liturgicznymi, to właśnie realizacje witrażowe wprowadzone w przestrzenie cerkiewne świadczą o jego nowatorskim podejściu do witrażownictwa, a także o świadomości funkcji, jaką ma spełniać sztuka sakralna w przestrzeni liturgicznej.
Dzieła Stalony-Dobrzańskiego
We wrocławskiej katedrze prawosławnej znajdują się trzy witraże figuratywne projektu Stalony-Dobrzańskiego. Pierwszy z nich ulokowany jest w przeszklonych trójdzielnych drzwiach pomiędzy przedsionkiem a nawą i nosi tytuł Matka Boża „Znak” oraz ewangeliści z symbolami (1964). Zrealizowano go na podstawie kartonu, który Stalony-Dobrzański zaprojektował w 1961 r., by wykonać witraż do jednego z okien cerkwi Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Neseberze (Bułgaria). Kolejny witraż znajduje się w bocznej kaplicy – to Ukrzyżowanie i Podwyższenie Krzyża Pańskiego (1965). Oba te przeszklenia zostały wykonane w Pracowni Witrażów Romana Ryniewicza. Trzeci, największy witraż, znajdujący się w centralnym oknie prezbiterium to Matka Boża Wielka Panagia i sceny z Jej życia. Zrealizowano go już po śmierci artysty w 1991 r. w Pracowni Witraży Krzysztofa Paczki i Andrzeja Cwilewicza, na podstawie opracowanych przez niego wcześniej kartonów witrażowych.
Stalony-Dobrzański jest także autorem polichromii wykonanych w latach 1963–1978, znajdujących się w przedsionku katedry (współpraca z Bolesławem Oleszką), na sklepieniu pod chórem oraz w bocznej kaplicy (zworniki na sklepieniu, mandorla, inskrypcje). Na początku lat 70. artysta wykonał też malowidła na zewnętrznej, południowej ścianie świątyni – wizerunek Matki Bożej Włodzimierskiej wkomponowany w półkoliście zamkniętą niszę zamurowanego otworu drzwiowego oraz przedstawienie św. Jerzego zabijającego smoka, które wypełnia obramioną, prostokątnie zamkniętą niszę. Według jego projektu w 1976 r. zrealizowano także dwie mozaiki majolikowe, zdobiące nisze w przyporach wieży. Ukazują one całopostaciowe wizerunki św. Barbary, patronki świątyni, i św. Mikołaja, patrona ulicy. Nie jest znane miejsce wykonania tych prac – prawdopodobnie artysta współpracował z pracownią ceramiczną w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.
Ciekawym elementem dekoracyjnym wprowadzonym przez Stalony-Dobrzańskiego do wnętrza katedry jest polichromia patronowa zdobiąca drewniane zabytkowe drzwi i szafę do przechowywania sprzętów liturgicznych. Do jej wykonania ok. 1973 r. artysta zastosował gotowe szablony, z których korzystał przy malowaniu polichromii cerkwi w Michałowie (1954–1955), a następnie cerkwi na Grabarce (1961–1963), spalonej w 1990 r. Szablony te nawiązują do wzorów zastosowanych w gotyckich średniowiecznych polichromiach drewnianych kościołów na Podhalu – w Harklowej i Łopusznej, gdzie artysta w latach 30. pracował przy konserwacji wnętrz – jak również ulokowanego nieopodal kościoła w Dębnie Podhalańskim, z patronową polichromią wpisaną na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Odkryte zabytkowe motywy ze średniowiecznych gotyckich polichromii artysta przeniósł na Podlasie, a następnie do stolicy Dolnego Śląska, by wykorzystać je jako element dekoracji wnętrza.

