Akty językowe

Trzy największe religie świata – chrześcijaństwo, islam i buddyzm – kładą nacisk na życzliwość wobec drugiego człowieka. Już w Biblii, która stanowi źródło moralności w naszym kręgu kulturowym, pojawia się wiele pouczeń dotyczących języka. Kryterium oceny działań językowych jest intencjonalność, dlatego w metaforyce biblijnej język porównywany jest do narzędzia walki – miecza, strzały, włóczni czy ognia palącego. Siła jego działania zawiera się w biblijnym przysłowiu: „Życie i śmierć są w mocy języka” (Prz 18, 21).
Naucz się przepraszać
Moi cudzoziemscy studenci, uczący się języka polskiego, uwielbiają nasze słowo „przepraszam”. Niejednemu sprawia ono fonetyczny kłopot, ale jego brzmienie jest subtelne i ciepłe. Przeprosiny to gatunek pierwotnie mówiony, który występuje w mowie potocznej i rozwija się w komunikacji twarzą w twarz.
Klasyczny typ przeprosin jest wynikiem przewinienia, pewnego naruszenia normy, w wyniku którego doszło do zerwania kontaktu między nadawcą a odbiorcą. Według słownika Mirosława Bańki mówimy „przepraszam”: „jeśli zrobiliśmy komuś coś złego, zwykle niechcący, chcemy powiedzieć mu, że jest nam z tego powodu przykro i że prosimy go o wybaczenie” lub „z ważnych powodów zrobiliśmy świadomie coś złego lub niestosownego albo musimy zrobić coś takiego i chcemy prosić o wybaczenie”.
Słowo „przepraszam” pojawia się więc w nawiązaniu do zdarzenia, jako reakcja na niestosowne zachowanie, jako wyraz dbałości o skuteczność kontaktu werbalnego albo element prośby. W literaturze przedmiotu wyróżnia się przeprosiny właściwe, które wyrażają żal i skruchę, oraz przeprosiny niewłaściwe, które są jedynie przerywnikiem usprawniającym komunikację.
Akt przeprosin to dowód uznania krzywdy. Dla osoby skrzywdzonej są one kluczowym momentem uzdrawiającym emocjonalnie i pozwalającym otworzyć drogę do przebaczenia. Patrząc na to z drugiej strony, akt ten jest dowodem na wzięcie przez sprawcę odpowiedzialności i okazanie skruchy, a także gotowość do zadośćuczynienia. Przepraszanie jest zwykle kosztowne emocjonalnie, wywołuje poczucie wstydu, winy i strachu, jednak pokazuje też odwagę sprawcy.
Przeprosiny, kiedyś należące raczej do sfery prywatnej, coraz częściej zaczynają funkcjonować w sferze publicznej. Współcześnie przybierają formę publiczną – przeprosiny zbiorowe bywają narzędziem polityki i komunikacji masowej. Nawiązują np. do historii, uwzględniając akty przemocy czy naruszania praw człowieka.
Publiczne akty skruchy znamy już od średniowiecza. Przykładem może być cesarz Henryk IV, który w 1077 r. przepraszał papieża za konflikt z Kościołem i na znak pokuty stał przez trzy dni w śniegu przed zamkiem, gdzie z kolei przebywał Grzegorz VII. Zaś w roku 1863 Abraham Lincoln, prezydent Stanów Zjednoczonych, błagał Boga o wybaczenie zła wyrządzonego podczas wojny secesyjnej.