Pojednanie dla Europy

Najsłynniejsze zdanie wystosowanego 18 listopada 1965 r. Orędzia, którego autorem był arcybiskup wrocławski Bolesław Kominek, brzmi: „W tym jak najbardziej chrześcijańskim, ale i bardzo ludzkim duchu, wyciągamy do Was, siedzących tu na ławach kończącego się Soboru, nasze ręce oraz przebaczamy i prosimy o przebaczenie”. W odpowiedzi z 5 grudnia 1965 r. biskupi niemieccy wyrazili nadzieję, że gest ten może stać się podstawą nowej, przyjaznej przyszłości zwaśnionych narodów. Model pojednania zaproponowany w korespondencji między episkopatami Polski i Niemiec był kamieniem milowym w zmianie sposobu myślenia o stosunkach międzynarodowych między stronami konfliktu i przełamaniu zimnowojennej mentalności. Do modelu tego odwoływały się społeczeństwa i państwa w różnych regionach świata. Orędzie jest jednym z najważniejszych elementów niematerialnego dziedzictwa zjednoczonej Europy.
Nie jest jasne, kiedy dokładnie abp Kominek zaczął myśleć o liście do biskupów niemieckich. Wiadomo, że tekst powstał w drugim tygodniu października 1965 r. w Fiuggi pod Rzymem, w domu sióstr elżbietanek, gdzie, jak wspominał ks. Zdzisław Seremak, sekretarz arcybiskupa, napisał Orędzie „w klimacie gorącej modlitwy i samotności”. Arcybiskup Kominek pisał od razu po niemiecku, a początkowo dokument nosił tytuł: Gemeinsamer Hirtenbrief der polnischen Bischöfe an Ihre deutschen Brüder im Christi Hirtenamt (Kolegialny list pasterski biskupów polskich do ich niemieckich braci w Chrystusowym urzędzie pasterskim). Dokument był wielokrotnie redagowany, ale główne treści zawarte w pierwszej wersji pozostały niezmienione, w tym słynny fragment ze zdaniem „przebaczamy i prosimy przebaczenie”.
Przekroczyć paradygmat wrogości
Analizując treść Orędzia, można dostrzec w tym dokumencie elementy wykładu historycznego i traktatu etycznego. Opisując relacje polsko-niemieckie, abp Kominek złamał obowiązujący w oficjalnej publicystyce i częściowo historiografii model, według którego ukazywano relacje polsko-niemieckie jako od zawsze i ex definitione wrogie. Zaproponował spojrzenie na dziesięć wieków sąsiedztwa bez stereotypów i z uwzględnieniem wyobrażeń na ten temat jednej i drugiej strony, a także z odwołaniem się zarówno do polskiej, jak i niemieckiej historiografii. Dlatego oprócz kwestii problematycznych i trudnych, takich jak działalność na ziemiach polskich zakonu krzyżackiego, udział Królestwa Prus w rozbiorach Polski i wreszcie zbrodnie niemieckie w okresie II wojny światowej, opisał wiele pozytywnych aspektów w relacjach obu krajów i narodów, do których należą kolonizacja na prawie niemieckim oraz działalność zakonów, świętych i artystów pochodzenia niemieckiego na ziemiach polskich. Łamiąc także obowiązujące w Polsce tabu, autor tekstu poruszył ważne dla niemieckich adresatów kwestie związane z działalnością opozycji antyhitlerowskiej w Niemczech oraz z powojennymi wysiedleniami ludności niemieckiej z terenów przyznanych Polsce w Jałcie i Poczdamie w 1945 r. Nie pominął również głównego problemu politycznego w powojennych relacjach polsko-niemieckich, czyli kwestii granicy na Odrze i Nysie, którą określił „dla Niemców nad wyraz gorzkim owocem ostatniej wojny”, a odwołując się do niemieckiej publicystyki – „gorącym żelazem”. W liście znalazła się też wzmianka dotycząca ewangelików w Niemczech „Prosimy Was [biskupów niemieckich – W.K.] też, abyście przekazali nasze pozdrowienia i wyrazy wdzięczności niemieckim Braciom Ewangelikom, którzy wraz z Wami i nami trudzą się nad znalezieniem rozwiązania naszych trudności”. Pod pojęciem „naszych trudności” polscy biskupi rozumieli problemy wynikające z II wojny światowej, w tym niemiecką odpowiedzialność za zbrodnie hitlerowskie, nową granicę między Polską a Niemcami, wysiedlenia Niemców i polską obecność na byłych terenach niemieckich.