Teolog sztuki kościelnej

Adam Stalony-Dobrzański (1904– 1985) jest autorem co najmniej 344 kompozycji witrażowych, prawie wyłącznie sakralnych, dla 27 świątyń chrześcijańskich – katolickich, prawosławnych, a nawet protestanckiej. Jego witraże znajdują się m.in. w Trzebownisku, Gródku, Nysie, Stalowej Woli-Rozwadowie, Annopolu, Nowej Soli, Jarosławiu, Warszawie, Krakowie czy we Wrocławiu. Przez ponad pół wieku tworzył także polichromie sakralne, realizując autorskie projekty w 29 świątyniach różnych wyznań na terenie Polski i obecnej Ukrainy – m.in. w Harklowej, Łopusznej, Dobromilu, Tarnopolu, Gródku, Michałowie, na Grabarce, w Warszawie, Radomiu, Szczyrku oraz we Wrocławiu. 22 marca tego roku wspominamy 40. rocznicę jego śmierci.
Artysta urodził się w Menie, w guberni czernichowskiej, na terenie ówczesnej Rosji. Jego ojciec był Polakiem, katolikiem, wnukiem zesłańca z okresu powstania styczniowego, a matka – Ukrainką wyznania prawosławnego lub też staroobrzędowego. Adam jako najstarszy syn został ochrzczony w cerkwi prawosławnej. Dwuwyznaniowy dom artysty był więc pierwszym miejscem, w którym doświadczał współistnienia i przenikania się tradycji bizantyjskiej i łacińskiej – chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu. W roku 1923 rodzina Stalony-Dobrzańskiego w ramach repatriacji przyjechała do Polski i osiedliła się w Miechowie pod Krakowem.
Łącząc niebo z ziemią
Na wykształcenie się mistrzowskiego i oryginalnego stylu artysty w jego koronnej dziedzinie twórczości – witrażownictwie – miały wpływ: krakowska tradycja sztuki narodowych mistrzów – Stanisława Wyspiańskiego i Józefa Mehoffera, ugruntowana związkiem artysty z Akademią Sztuk Pięknych, doskonała znajomość historii sztuki europejskiej, dawnej oraz współczesnej, jak również, w wyjątkowy sposób, jego korzenie rodzinne.
Już w latach 40. XX w. w krakowskiej cerkwi Stalony-Dobrzański spotkał Jerzego Nowosielskiego, z którym połączyła go długoletnia przyjaźń oraz współpraca przy realizacjach sakralnych, zarówno dla cerkwi prawosławnych, jak i kościołów katolickich. Każdy z artystów podążał osobną, indywidualną drogą do ikony, która dla obu stanowiła głęboką inspirację w twórczości sakralnej. Z biegiem lat Stalony-Dobrzański i Nowosielski, działający często w jednej przestrzeni – równolegle, a zarazem niezależnie – przyczynili się do odnowienia sztuki cerkiewnej w Polsce.
Znamienne słowa na temat twórczości tych artystów napisał w 1961 r. w „Tygodniku Powszechnym” ks. Jan Popiel, jezuita i profesor filozofii. Po obejrzeniu w Krakowie wystawy Współczesna sztuka religijna z grona biorących w niej udział artystów wyodrębnił Stalony-Dobrzańskiego oraz Nowosielskiego – jako twórców związanych ze sztuką chrześcijańskiego Wschodu. Podkreślił, że ci dwaj „tym różnią się od innych, że w swej twórczości są to może jedyni teologowie sztuki kościelnej”.
Doceniając głęboko przemyślany program ikonograficzny wszystkich dzieł Stalony-Dobrzańskiego, zauważył, iż „sztukę religijną pojmuje on na sposób artystów średniowiecza i bizantyjskiego Wschodu jako moment łączący niebo z ziemią, człowieka z Bogiem”. Pisząc dalej, że forma bizantyjska jest bardziej wyraźna w jego twórczości cerkiewnej, mniej przy dekoracji kościołów rzymskokatolickich, podsumował: „duszpasterze zwiedzający wystawę prawie zawsze najwyżej cenią jego sztukę”.
Dla wizji artystycznej Stalony-Dobrzańskiego niezwykle istotny był jego osobisty związek z obrządkiem prawosławnym oraz rozumieniem sztuki sakralnej jako ściśle związanej z liturgią. To właśnie w przeszkleniach cerkiewnych najwyraźniej dochodzi do spotkania zachodniej i wschodniej tradycji sztuki sakralnej – gotyckiego witraża i bizantyjsko-ruskiej ikony. Upowszechniając formę witraża jako elementu wystroju wnętrza cerkwi, artysta poszerzył tradycję sztuki chrześcijańskiego Wschodu.
Świątynie wrocławskie
We Wrocławiu prace sakralne Stalony-Dobrzańskiego można odnaleźć w katedrze prawosławnej pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy przy ul. św. Mikołaja 40 oraz cerkwi pw. św. św. Cyryla i Metodego przy ul. św. Jadwigi 15.