Europejska Perła Baroku
Nad potokiem Cedron, wypływającym ze stawów w osadzie Betlejem… To zdanie brzmi
jak początek biblijnej opowieści i tylko znawcy geografii Sudetów Środkowych domyślą
się, że to opis terenów Kotliny Krzeszowskiej i wsi Krzeszów, a Cedron jest jedynie
niewielkim dopływem rzeki Zadrny, która potem zasila Bóbr.
PAWEŁ SKRZYWANEK
Wrocław
Fasada frontowa kościoła pw.
Wniebowzięcia NMP w Krzeszowie
ROMAN KOSZOWSKI /FOTO GOŚĆ
Tereny Kotliny Krzeszowskiej, na pograniczu Śląska i Czech Piastowie przekazali najpierw benedyktynom, a potem cystersom. Pierwsza fundacja w 1242 r. była dziełem wdowy po Henryku Pobożnym – Anny. Obejmowała terytorium po obu stronach dynastycznej granicy i zapewne rodziła polityczne napięcia. Mnisi pochodzili bowiem z Czech. Zapewne z tego powodu wnuk księżnej, Bolko I Surowy, wykupił dobra klasztorne, a w 1292 r. do Krzeszowa sprowadził cystersów z pobliskiego Henrykowa. Pozostali tam przez przeszło pięć stuleci.
Zakon i dobra klasztorne cieszyły się opieką władców, zaś opactwo w Krzeszowie stało się nekropolią Piastów z linii świdnicko-jaworskiej. Spoczęli tutaj m.in. Bolko I Surowy i ostatni niezależny Piast na Śląsku, Bolko II Mały. Po jego śmierci Krzeszów stał się częścią Korony Czeskiej, a z czasem monarchii Habsburgów. Wspaniały rozwój potęgi ekonomicznej i kultu religijnego przerywały przez wieki wojny. Najgroźniejsze były najazdy husytów na początku XV w. i wojna trzydziestoletnia (1618–1648). Dobra klasztorne obejmowały, w szczytowej fazie rozwoju, przeszło 40 wsi, kilka miast, w tym Bolków, Lubawkę i Chełmsko. Cystersi posiadali także prawa do kaplicy na szczycie Śnieżki w Karkonoszach.
Największy rozkwit krzeszowskiego opactwa przypada na czasy po zawarciu pokoju westfalskiego (1648). Krzeszowscy opaci, w zgodzie z ideą kontrreformacji i korzystając z opieki katolickich cesarzy z dynastii Habsburgów, znacząco rozbudowali klasztor, czyniąc z niego artystyczną perłę baroku. Budowla w charakterystyczny dla kontrreformacji sposób za pomocą sztuki prowadziła religijną rywalizację z protestantami, wyrażając apoteozę wiary katolickiej i władzy cesarskiej. Do prac w klasztorze zatrudnieni byli najznamienitsi artyści śląskiego baroku.
Czas rozkwitu
Najcenniejszą budowlą jest oczywiście kościół pw. Wniebowzięcia NMP, który powstał na przełomie lat 20. i 30. XVIII w. To budynek na planie krzyża łacińskiego z dwiema wieżami. Zachodnia fasada i wejście do świątyni zachwycają dynamiką i efektami plastycznymi rzeźb i detali. Nad tymi pracami czuwali artyści sprowadzani na Śląsk z Czech, m.in. Ferdynand Maksymilian Brokoff, który stworzył także projekt ołtarza głównego. Wewnątrz kościoła nad wystrojem malarskim polichromii, przedstawiających proroctwa Izajasza, czuwał Jerzy Wilhelm Neunhertz, zaś obrazy olejne do ołtarzy tworzył Feliks Anton Scheffler. We wnętrzach zachwycają wspaniałe stalle, ambona i monumentalny prospekt organowy.
W ołtarzu głównym kościoła znajduje się, słynąca łaskami, ikona Matki Boskiej Łaskawej z XIII w. Została ona koronowana w 1997 r. przez papieża Jana Pawła II. Wizerunek ten jest od wieków ważnym elementem kultu i licznych pielgrzymek. Religijny charakter miejsca wzmacniają stworzone w otoczeniu klasztoru, wśród pól i wzgórz wokół klasztoru 32 stacje drogi kalwaryjskiej. Jej pierwotna forma została zaprojektowana w latach 70. XVII w. Ważnym elementem kompleksu klasztornego jest kościół św. Józefa. Wewnątrz świątyni możemy podziwiać freski wielkiego artysty baroku, Michała Willmanna. Dzieła te są religijnym przykładem Biblia pauperum, która tłumaczyła w sposób malarski dzieje zbawienia, w tym przypadku życie i powołanie Opiekuna Jezusa.
Barokowy budynek klasztorny wznoszony był od 1770 r. W tym samym stylu architektonicznym jest także dom gościnny opata. Spośród licznych niegdyś zabudowań gospodarczych znajdujących się na otoczonym murem terenie klasztornym zachowały się: dom kanclerza, apteka, browar, wozownia i dom oficjalistów.
Upadek
Kres świetności religijnej Krzeszowa przyniosły przegrane przez Habsburgów wojny śląskie. Katoliccy władcy utracili te ziemie na rzecz protestanckich Prus. Dobra, które wraz z infrastrukturą około rolniczą, były zapleczem ekonomicznym klasztorów, zostały przejęte przez państwo pruskie w 1810 r. Zakonnicy opuścili klasztor. Był zwykłą parafią aż do roku 1919, kiedy po zakończeniu I wojny światowej przybyli tam benedyktyni, wysiedleni przez władze Czechosłowacji z Pragi, z klasztoru Emaus. Przeorem, a od 1924 r. opatem został Nikolaus von Lutterotti. Benedyktyni rozpoczęli zakrojone na dużą skalę prace rewaloryzacyjne.
Klasztor w 1940 r. został zajęty przez niemieckie władze hitlerowskie. Zakonników w większości wygnano do innych klasztorów, a w obiektach poklasztornych stworzono obozy przejściowe dla ludności niemieckiej z terenów Rumunii, Lotaryngii i Węgier. Krzeszów był także miejscem obozu dla Żydów śląskich przed ich wywiezieniem do obozu Theresienstadt.
W 1946 r., po wysiedleniu benedyktynów, klasztor zajęły przesiedlone ze Lwowa siostry benedyktynki. W latach 1970–2006 duszpasterstwo w parafii krzeszowskiej ponownie prowadzili cystersi z opactwa w Wąchocku. Obecnie jest to sanktuarium diecezji legnickiej. Za czasów rządów pierwszego jej ordynariusza, bp. Tadeusza Rybaka zespół klasztorny został poddany gruntowej renowacji dzięki funduszom europejskim. Jako przykład światowego dziedzictwa kulturowego dawne opactwo cystersów w Krzeszowie w 2004 r. zostało uznane za pomnik historii.
