Wzloty i upadki

Klasztor w Lubiążu od początku miał silnych opiekunów. Śląscy Piastowie nie szczędzili mu nadań i przywilejów. W 1201 r. w murach wzniesionego romańskiego kościoła Najświętszej Maryi Panny spoczął, pod jego ołtarzem głównym, dobrodziej klasztoru Bolesław Wysoki. W 1202 r. za panowania jego syna – Henryka Brodatego, jednego z najpotężniejszych władców średniowiecznej Europy, klasztor dzięki nadaniom posiadał już blisko 30 wsi. W 1220 r. papież Honoriusz III powierzył opatom z Lubiąża opiekę nad klasztorem cysterek w Trzebnicy, gdzie ostatnie lata swojego życia spędziła św. Jadwiga Śląska, żona Henryka Brodatego i matka Henryka Pobożnego. Jej spowiednikiem był opat lubiąski Guenter, zaś córka Gertruda była pierwszą ksienią trzebnickich cysterek.
W pierwszej połowie XIII w. nastąpił okres rozwoju cystersów na Śląsku i w Małopolsce. W 1222 r. powstała filia klasztoru w Mogile pod Krakowem, w 1227 r. w Henrykowie, a w 1229 r. w Kamieńcu Ząbkowickim. Lubiąż cudem uniknął spustoszenia podczas najazdu Tatarów, mimo że słynna bitwa pod Legnicą rozegrała się zaledwie kilkanaście kilometrów dalej. Zapewne konieczność przeprawy przez Odrę odstraszyła najeźdźców. W 1291 r. powstała ostatnia wielka filia zakonu w Krzeszowie.
Początek XIV w. był okresem roz- budowy klasztoru. Powstał gotycki kościół NMP, do którego w latach 1311–1312 dobudowano za rządów opata Rudolfa kaplicę grobową fundowaną przez Bolesława III Szczodrego (przez innych nazywanego Rozrzutnym). Książę został pochowany tam w 1352 r. i wzniesiono tumbę z płytą nagrobną (obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu). Kościół, w którym pochowano też innych Piastów, m.in. księcia Przemysława Ścinawskiego (zm. w 1289 r.) i księcia Konrada II Oleśnickiego (zm. w 1304 r.), został konsekrowany w 1340 r., a dokonał tego osobiście biskup wrocławski Nanker. Niektóre źródła podają, że pochowano tam 19 przedstawicieli dynastii Piastów Śląskich.
U schyłku XIII w. klasztor w Lubiążu zasłynął jako ważne miejsce rozwoju kultury i piśmiennictwa. Tutaj w latach 1281–1288 powstało wiele ksiąg, m.in. Kronika książąt polskich, Roczniki lubiąskie i katalogi biskupów wrocławskich. Dzieła te były ważnym źródłem wiedzy o ówczesnym Śląsku, życiu jego mieszkańców i panujących stosunkach społecznych. Biblioteka liczyła wtedy ok. 900 ksiąg i uchodziła za jedną z większych w Europie.
Bogactwo klasztoru potęgowały kolejne nadania. Od 1322 r. był on właścicielem kopalni złota w okolicach Złotoryi. Pod koniec XIV w. posiadłości lubiąskich cystersów sięgały Nakła w Wielkopolsce i Oświęcimia w Małopolsce. Zakon na Śląsku był właścicielem 65 wsi i 15 folwarków. W jego władaniu były liczne lasy i tartaki, gorzelnie i browary, a także milickie stawy rybne. Klasztor był wielkim i dobrze prosperującym założeniem ekonomicznym. Próżno byłoby w nim szukać pierwotnych reguł zakonnych.
Trudności cystersów
Pierwsze załamanie rozwoju klasztoru nastąpiło w okresie wojen husyckich w latach 1428–1432. Konflikty na tle religijnym, wymierzone głównie w świecką władzę

Barokowe zmiany
Projekt największego na Śląsku założenia barokowego powstał w latach 70. XVII w. Podpisał go opat Johann Reich. Zadanie to zlecono najprawdopodobniej sprowadzonym z Czech architektom włoskim. W tym czasie rozebrano resztki murów obronnych i wytyczono wspaniałe ogrody z wieloma efektownymi wodotryskami i fontannami, dla których zasilenia zbudowano specjalny wodociąg. Wnętrze kościoła NMP gruntownie przebudowano i uzyskał on potrydencką formę. Szerzący się kult świętych spowodował fundacje licznych ołtarzy. Część klauzurową od części dla wiernych oddzielała bogato zdobiona barokowa krata, a w części przeznaczonej dla świeckich górowała ambona.
Na ścianach kościoła i w ołtarzu głównym zawisły wielkie obrazy Michała Willmanna. Wystrój rzeźbiarski, w tym wspaniałe anielskie stalle, wykonał wybitny rzeźbiarz Matthias Steinl. Willmann przyozdobił na początku lat 90. XVII w. freskami kopuły barokowych kaplic w obejściu kościoła – namalował w nich medaliony ze scenami z życia św. Benedykta oraz św. Bernarda. Był też autorem malowideł kaplicy książęcej nawiązujących do historii, pamięci i sławy dynastii Piastów i ich wygaśnięcia (ostatni Piast, książę legnicki, brzeski i oławski, Georg Wilhelm, zmarł w 1675 r.). Około 1710 r. do północnej części kościoła dobudowano kaplicę Loretańską (w 1810 r. zamienioną na zakrystię), której ściany zewnętrzne przyozdobiono rzeźbami czterech ewangelistów i króla Dawida. W obejściu prezbiterium kościoła ufundowano w 1693 r. pomniki ośmiu biskupów wrocławskich pochowanych w Lubiążu od XI do XIII w. W 1706 r. w kryptach kościoła NMP spoczął Michał Willmann, obok blisko 100 innych zakonników, opatów i donatorów klasztoru. Barokową przebudowę kościoła zakończono ok. 1715 r., budując przedsionek z balkonem łączącym część pałacową z klasztorem. Kolejni opaci – Ludwig Bauch i Konstantin Bayer – dokończyli budowę założenia klasztornego.
Pałac opata i część klauzurowa
15 października 1681 r. położono kamień węgielny pod budowę pałacu opata. Budowę obu skrzydeł zakończono w 1699 r. Na początku XVIII w. rozpoczęto budowę części klauzurowej klasztoru. Ostatecznie prace nad bryłą opactwa zakończono około 1715 r. Gmach klasztoru uzyskał imponującą fasadę mierzącą 223 metry, bogato zdobioną pilastrami i elementami dekoracyjnymi, z dwiema wieżami zwieńczonymi dekoracyjnymi hełmami. W reprezentacyjnej zachodniej fasadzie wyodrębniono trzy wejścia ozdobione herbami cysterskim i habsburskimi, rzeźbami, medalionami świętych zakonu benedyktynów i cystersów oraz figurami NMP. Sień wejścia do prałatury pałacu cysterskiego przyozdobiły wielkie herbowe orły – habsburski i piastowski. Pałac opatów pełnił funkcję reprezentacyjną.
Na początku lat 90. XVII w. Michałowi Willmannowi powierzono namalowanie fresków w salach na pierwszym piętrze: dwunastoletni Jezus nauczający w świątyni oraz Święta Rodzina. Najciekawszym dziełem Willmanna są malowidła w reprezentacyjnej jadalni opata, zwanej też refektarzem letnim, gdzie mistrz, odnosząc się do mitologii greckiej, namalował dzieło poświęcone wyższości życia cnotliwego nad marnością i rozkoszami życia ziemskiego.