Lekarz i działacz społeczny

Historią życia Rajchmana, polskiego bakteriologa i działacza społecznego żydowskiego pochodzenia, można byłoby obdzielić kilka osób. Ludwik przyszedł na świat w 1881 r. w dość nietuzinkowej rodzinie. Jego rodzice należeli do środowiska literacko-artystycznego: ojciec, Aleksander, był założycielem i pierwszym dyrektorem Filharmonii Warszawskiej, a matka, Melania, publicystką i działaczką ruchu kobiecego. Ludwik miał także sławne rodzeństwo. Helena Radlińska, jego siostra, należała do kluczowych postaci polskiej pedagogiki społecznej, natomiast młodszy brat, Aleksander, był cenionym profesorem matematyki. Do znanych krewnych Rajchmana należał także Ludwik Hirszfeld – związany z Wrocławiem znakomity immunolog, twórca seroantropologii.
Zanim Rajchman stał się jedną z najważniejszych postaci pomocy humanitarnej na świecie, jako młody człowiek studiował medycynę w Krakowie. Tam, pod wpływem wybitnego profesora Odona Bujwida, dał się bez reszty pochłonąć bakteriologii. Gdy w 1905 r. po studiach powrócił do Warszawy na staż, a był już wtedy znanym działaczem niepodległościowej partii Piłsudskiego, szybko… trafił do więzienia. Rosjanie wypuścili go po kilku miesiącach – za kaucją i z nakazem opuszczenia kraju. Wyjechał wówczas do Paryża, na staż w Instytucie Pasteura, pod okiem noblisty Ilii Miecznikowa. Po powrocie do Krakowa w 1909 r. został wykładowcą na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Początki międzynarodowej kariery
I tu zastała go niecodzienna szansa – zaproponowano mu start w konkursie na prestiżowe stanowisko kierownika laboratorium w Królewskim Instytucie Zdrowia Publicznego w Londynie (Royal Institute of Public Health). Jak do tego doszło? Otóż profesor Bujwid, który mógł zarekomendować jednego kandydata, wyznaczył właśnie Rajchmana, a ten został następnie wybrany spośród 160 naukowców z całego świata! Jedyny problem polegał na tym, że Ludwik… nie znał angielskiego. Wtedy z pomocą pośpieszył Bujwid, który zasugerował życzliwie: „No to się pan naucz!”. Nie pozostawało mu nic innego, jak się do tej rady zastosować – i w sześć tygodni opanował język.
Praca w instytucie pozwoliła Rajchmanowi nawiązać kontakty z czołowymi brytyjskimi naukowcami, co procentowało w jego późniejszej działalności. Po kilku latach został kierownikiem Centralnego Londyńskiego Laboratorium Badań nad Dyzenterią, prowadził również badania nad epidemią hiszpańskiej grypy i choroby Heinego-Medina.
Walka z epidemią
Z końcem I wojny światowej wrócił do Polski i zdał sobie sprawę z tragicznej sytuacji sanitarnej w ogarniętej epidemiami ojczyźnie – w pierwszych powojennych latach na sam tylko tyfus, który rozprzestrzeniał się z Rosji, zapadło 6 milionów Polaków. Chorym brakowało wszystkiego: mydła, łóżek szpitalnych, żywności…
W trosce o zdrowie rodaków w 1919 r. Rajchman zorganizował Państwowy Centralny Zakład Epidemiologiczny w Warszawie (przemianowany później na Państwowy Zakład Higieny, pod którą to nazwą funkcjonuje do dziś). Jako jego dyrektor wystarał się także o środki; dzięki m.in. jego zabiegom rząd przeznaczył 1,5% budżetu narodowego na walkę z tyfusem. Gdy i to nie pomogło, Rajchman wraz z Ignacym Paderewskim udał się jako ekspert do Genewy na pierwszą sesję Ligi Narodów. Tam zaapelował o wsparcie, podnosząc fakt, że w tym samym miesiącu, w którym odbywał się genewski szczyt, w Polsce miało miejsce 150 tysięcy przypadków tyfusu, z tego aż 12 tysięcy śmiertelnych. A przecież niezwalczana epidemia wkrótce ogarnie całą Europę…