Dziedzictwa Ziem Zachodnich i Północnych
„Kto nie szanuje i nie ceni swojej przeszłości, ten nie jest
godzien szacunku, teraźniejszości ani prawa do przyszłości”
Józef Piłsudski
ADAM PACZEŚNIAK
Centrum Historii Zajezdnia
ARCHIWUM CENTRUM HISTORII ZAJEZDNIA
Po II wojnie światowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych nastąpiła niemal całkowita wymiana ludności. Dotychczasowi mieszkańcy musieli je opuścić, a na ich miejsce przybyli nowi – z centralnej Polski czy ziem włączonych w 1939 roku do Związku Sowieckiego. Co tu zastano, co przywieziono, co wytworzono, ale także i co utracono, opowiada plenerowa i interaktywna wystawa modułowa „Dziedzictwa Ziem Zachodnich i Północnych”, która stoi na placu przed Centrum Historii Zajezdnia. Dostępna jest za darmo codziennie przez całą dobę.
Przenikanie się tradycji
Z różnymi zwyczajami przybywali na Ziemie Zachodnie i Północne ich nowi mieszkańcy. Jedni przywozili ze sobą tradycję święcenie wieńców adwentowych, inni odliczali dni do Bożego Narodzenia w kalendarzach adwentowych. Ci, którzy przybyli ze wschodu Polski, kojarzyli ten okres z „czasem swadziebnym”, kiedy swatano młodych. Wspólnym elementem był udział w roratach. Z biegiem lat doszły jeszcze tak popularne dziś jarmarki bożonarodzeniowe, które są tradycją niemiecką. W Polsce najstarsze przedświąteczne targowisko odbywa się we Wrocławiu, a wzmianki o nim pochodzą już z XVI wieku. Podobne przenikanie się kultur i zwyczajów obserwujemy podczas obchodów świąt Bożego Narodzenia. Na Ziemiach Zachodnich i Północnych prezenty w Wigilię do jednych domów przynosił Gwiazdor, do innych Dzieciątko, św. Mikołaj czy Aniołek. Potrawy na świątecznych stołach w rodzinach, które osiadły na dawnych terenach poniemieckich, to już zupełnie osobny i nadzwyczaj obszerny temat.
4 krainy – 4 dziedzictwa
Każdy zwyczaj, z którym przyjechali przybysze ze wschodu albo z którym zostali nieliczni autochtoni, to część dziedzictwa tych ziem. Jest częścią tego, z czego jest zbudowana nasza tożsamość. Warto ją poznać, warto zgłębić różne kategorie dziedzictw. W przystępny sposób opowiada o nich multimedialna, modułowa wystawa „Dziedzictwa Ziem Zachodnich i Północnych”, którą mieli okazję poznać w październiku mieszkańcy Śląska Opolskiego, a w listopadzie Zielonej Góry. Teraz – przez cały grudzień – stoi ona w stolicy Dolnego Śląska na placu przed Centrum Historii Zajezdnia.
– Wystawa składa się z czterech części, w których opowiadamy o różnych kategoriach dziedzictw, z jakimi mamy lub mieliśmy do czynienia na Ziemiach Zachodnich i Północnych – mówi dr Katarzyna Bock-Matuszyk, kuratorka wystawy (Centrum Historii Zajezdnia). Składająca się z czterech modułów ekspozycja ma symboliczny kształt – każdy fragment przybrał formę jednego poszczególnych regionów Ziem Zachodnich
i Północnych: Warmii i Mazur, Pomorza Zachodniego, Ziemi Lubuskiej i Śląska.
Wędrówkę przez wystawę zaczynamy w module „śląskim”, poznając dziedzictwa zastane, w kolejnej części zobaczymy dziedzictwa wszczepione, w „Pomorzu Zachodnim” obejrzymy dziedzictwa wytworzone, zaś w pawilonie „warmińsko-mazurskim” – dziedzictwa utracone. Utracone zarówno poprzez celowe działania, jak i poprzez procesy zmiany życia i sposobów kultywowania tradycji.
Zaczynamy od tego, co Polacy przybywający tutaj po II wojnie światowej zastali, przechodzimy do tego, co ze sobą przywieźli zarówno w spakowanych walizkach, jak i w sercach oraz pamięci o zwyczajach i relacjach międzyludzkich. Następnie możemy zapoznać się z tym, co zostało wytworzone już tutaj przez tę wyjątkową grupę ludzi przybyłych z różnych stron. A na zakończenie zapraszamy do refleksji o tym, co zostało. Dzięki tym różnym kategoriom dziedzictw, których możemy się doszukać na Ziemiach Zachodnich i Północnych, obserwujemy to, co przybysze z różnych stron tu zastali, ale również co ze sobą przywieźli i wszczepili jako zupełnie nową jakość, co było ich materialnymi i niematerialnymi skarbami spakowanymi w walizkach i we własnych sercach. Jak przetrwała pamięć o zwyczajach i o relacjach międzyludzkich. Wystawa snuje opowieść także o tym, co tutaj powstało po II wojnie światowej – od infrastruktury i architektury po nowe tradycje i nowe zwyczaje.
Dlaczego warto pamiętać?
Dlaczego pokazywanie tej spuścizny jest takie ważne? Okazuje się, że młode pokolenie nie zawsze wie, jak ich przodkowie zagospodarowywali ziemie przyznane Polsce w wyniku nowego podziału Europy po konferencji jałtańskiej, jak się tu aklimatyzowali, jak oswajali całe to poniemieckie otoczenie, które dla nich było obce i w niczym nie przypominało rodzinnych stron (może poza przybyszami z Wielkopolski i Górnego Śląska).
Unikatowe – materialne i niematerialne – dziedzictwo ludzi zamieszkujących tereny przyłączone do Polski po 1945 roku, które doświadczyły niemal całkowitej wymiany ludności, uświadamia jednocześnie, jakiej otwartości i kompromisów wymagał proces tworzenia się nowej wspólnoty. Wystawa „Dziedzictwa Ziem Zachodnich i Północnych” pokazuje różnorodność dziedzictw, które tutaj się spotkały. Próbuje też wytłumaczyć, w jaki sposób ta wielość kultur wpłynęła na kształtowanie się ostatnich kilku pokoleń mieszkańców Dolnego Śląska, Ziemi Lubuskiej, zachodniej części Pomorza, Warmii czy Mazur.
Wystawa, dostępna także po zmroku, wprowadza
odbiorcę w świat dziedzictwa poprzez interakcję
ARCHIWUM CENTRUM HISTORII ZAJEZDNIA
Fenomen Ziem Zachodnich i Północnych
Forma wystawy została skonstruowana w taki sposób, aby oszczędnie gospodarować tekstem – duże znaczenie mają liczne fotografie, ilustracje, mapy czy plakaty ze wszystkich ośrodków, które współpracują ze sobą w ramach Sieci Ziem Zachodnich i Północnych. Są to: wrocławski Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” prowadzący Centrum Historii Zajezdnia przy ul. Grabiszyńskiej, Instytut Zachodni z Poznania, Instytut Śląski z Opola, Centrum Dialogu Przełomy, będące oddziałem Muzeum Narodowego w Szczecinie, i Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego z Olsztyna. Mamy tu też nagrania relacji historii mówionej czy elementy interaktywne, które pobudzają wyobraźnię widza i ułatwiają przyswojenie wszystkich treści.
– Na tej wystawie możemy zobaczyć kilka punktów widzenia na dziedzictwa, które pozwalają zrozumieć fenomen Ziem Zachodnich i Północnych z wielu perspektyw – podkreśla dr hab. Wojciech Kucharski, zastępca dyrektora Centrum Historii Zajezdnia ds. naukowych.
Ciekawa forma, intrygująca ikonografia i głosy świadków historii mają zachęcić zwiedzających do refleksji nad zmieniającym się stosunkiem do tego, co nas otacza, i nad naszym wpływem na to, co dla kolejnych pokoleń będzie dziedzictwem zastanym, wszczepionym, wytworzonym lub utraconym.
Wystawa „Dziedzictwa Ziem Zachodnich i Północnych” stoi do 3 stycznia 2024 roku na placu przed Centrum Historii Zajezdnia we Wrocławiu przy ul. Grabiszyńskiej 184. Wstęp na nią jest darmowy i możliwy przez całą dobę przez 7 dni w tygodniu. Tych, którzy chcieliby pogłębić swoją wiedzę o fenomenie Ziem Zachodnich i Północnych oraz ich mieszkańcach, Centrum Historii Zajezdnia zaprasza do zwiedzenia wystawy głównej „Wrocław 1945–2016”.
Projekt wystawowy „Dziedzictwa Ziem Zachodnich i Północnych” został dofinansowany ze środków budżetu państwa. Program Ministerstwa Edukacji i Nauki „Społeczna odpowiedzialność nauki – Popularyzacja nauki i promocja sportu”. Wystawa mobilna „Dziedzictwa Ziem Zachodnich i Północnych”.
Sieć Ziem Zachodnich i Północnych to konsorcjum pięciu instytucji: Instytutu Śląskiego w Opolu, Instytutu Północnego w Olsztynie, Instytutu Zachodniego w Poznaniu, Centrum Dialogu Przełomy – Oddziału Muzeum Narodowego w Szczecinie oraz Ośrodka „Pamięć i Przyszłość” we Wrocławiu. Działalność Sieci jest realizowana dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
